Eski büyükelçi, Şakir Fakılı, “Orta Avrupa’da Akraba ve dost bir ulus: Macarlar” başlığıyla bir yazı kaleme aldı.
Macaristan’ın Başkanti Budapeşte’de 4 yıl (2013- 2017) Başkonsolosluk yapan müellif Fakılı, Ankara Politilalar Merkezi için yazdığı yazıda Macaristan’ın Türk Kuruluna gözlemci üye olarak katılmasının Türk dünyasında sevinçe karşılandığını yazısında hatırlatarak şöyle başladı:
“Atatürk, 1934 yılında İtimat Mektubunu takdim eden Macaristan Büyükelçisi Jungerth Arnothy’ye şunları söyler: “Bu iki halk (Türkler ve Macarlar) tarih boyunca bir sefer yan yana gelip akrabalıklarının farkına varsaydı, Doğu Avrupa tarihi çok farklı olurdu.” Yeniden, periyodun Genelkurmay Lideri Rüştü Erdelhun’un soyadının, Erdel Macarlarından ve Hun Türklerinden geldiğini belirtmek hedefiyle Atatürk tarafından verildiği söylenir. Sahiden, birçok tarihçi Asya’dan Batı’ya hakikat göç ederken Türklerle Macarların asırlarca yan yana yaşadığını, birbirlerinden lisan, kültür, günlük ömür bahislerinde yakından etkilendiklerini kaydetmiştir.
HERKES İÇİN KAZANIM
Macarların bize akraba derecesinde yakın, Atilla isminin bizdeki Mehmet kadar yaygın olduğuna, Macaristan’da misyon yaptığım dört yıl boyunca hasbelkader tanıklık ettim. Efendiliği elden bırakmayan, disiplinli, terbiyeli, eğitimli, faziletli, çok okuyan bu halkı her vakit takdir ve hürmetle andığımı söylersem abartı sayılmamalı. Sokakta yüksek sesle tartışan, bağıran ya da kahkaha atan hiç bir Macar’a rastlamadığımı rahatlıkla söyleyebilirim. Birkaç yıl evvel Macaristan’ın Türk Kuruluna gözlemci üye olarak katılması da bütün Türk dünyasında sevinçle karşılanan değerli bir gelişme oldu. Bu gelişmenin hem Türk dünyası için hem de bu hoş Tuna uzunluğu ülkesinin insanları Macarlar için kazanımlar sağlayacağına kesin gözüyle bakılabilir.”
(Şakir Fakılı)
SOVYET TARİHÇİLER…
Macarların kökleri ile ilgili tartışmalara değinen Fakılı şöyle devam etti:
“Macarların kökenini kimi tarihçiler Türklere, bazıları Finlere bağlıyor. Kimi Türkologlar, Varşova Paktında bulundukları 1945-1989 periyodunda Macarların Türk dünyasıyla bağlarının güçlenmesini dilek etmeyen Sovyet rejiminin, onların Fin kökenli olduğu savını işlediğini söylerler. Günümüz tarihçileri, Macarların soyunun Hunlar, Başkurtlar, Avarlar, Kumanlar, Peçenekler ve Hazarlarla ilişkili olduğunu, Milattan Sonra 650-965 yılları ortasında karar süren Hazar devletinin egemenliği altında, Macarların Türk kavimleri ile yakın temas halinde yaşadığını, akrabalık derecesinde kaynaşmanın o periyotlarda gerçekleştiğini belirtiyor. Macar tarihçi Ferenc Eckart, Macaristan Tarihi isimli kitabında, Macarların Batı’ya hakikat göç ederken siyasi teşkilat ve ekonomik ömür prestijiyle Türklerden farklarının olmadığını söz etmektedir. Bu bağlamda, Macarların ve onlarla yakın akraba Sekellerin XVI. yüzyıla kadar Yenisey Türk alfabesini kullandığını kaydedebiliriz. Nitekim, bizim de dahil olduğumuz Ural-Altay lisan kümesinde yer alan Macarca lisanında, Orta Asya Türkçesinden gelen yüzlerce sözcük bulunduğu kabul ediliyor. Kendisi de Macar olan gazeteci muharrir Arthur Köstler (1905-1983), Macarcada Hazarların kullandığı Türkçe’den de (Çuvaş lehçesi) 200 sözcük olduğunu yazıyor.”
“CEBİMDE ELMA VAR”
Macarca ve Türkçe’nin benzerliğine dikkat çeken Fakılı şu sözleri kullandı:
Aramızdaki lisan benzerliği için sıkça verilen en hoş örnek, hem Türkçede hem Macarcada birebir olan “Cebimde çok küçük elma var” tümcesidir. Bunun dışında günümüz Macarcasında hâlâ kullanılan, balta, keçi, kapı, sakal, çakal, koç, deve arpa, kendir, tepsi, kırbaç, çanak üzere çok sayıda Türkçe sözcük bulunuyor. Budapeşte’deki birçok sokak ismi bugün de Türkçedir (Sipahi, Taban, Tuğrul, Pala, Kartal Sokağı gibi). Macaristan tıpkı vakitte iki enstitüsü ve ünlü Türkologları ile Türkolojinin de dünyadaki beşiği sayılır. Bizde de Atatürk’ün talimatıyla Ankara Üniversitesi Lisan ve Tarih-Coğrafya Fakültesi bünyesinde 1936’da Hungaroloji kürsüsü kurulmuştur.
TÜRKLERE: TÖRÖK
Macarların Türkleri başka doğulu toplumlardan ve müslümanlardan başka tuttuğunu kaydeden Fakılı şöyle yazdı:
“Tarihe ve geleneklerini yaşatmaya meraklı bir ulus olan Macarlar Türklere “Török” derler. Török, dışardan alınmış değil, Macar toplumunun benimsediği bir isimdir. Tarihin birinci devirlerinden beri Türklerle birlikte yaşamış olmalarının da tesiriyle, Türkleri öteki Doğulu ve Müslüman halklardan başka telakki eder, Türkleri biraz da “kendilerinden” görürler. Kelam eski devirlerden açılmışken, üstte kelamını ettiğimiz Budapeşte doğumlu Macar muharrir Arthur Köstler’in Hazar Kağanlığını anlattığı Onüçüncü Kabile (Orta Asya’nın Yahudi Türkleri Hazarlar) kitabına değinmemek olmaz. Köstler’in bu kitabı Milattan Sonra 650-965 yılları ortasında, Hazar Deniziyle Karadeniz ortasında kalan, bugünkü Ukrayna’yı, Rusya’nın bir kısmını ve Kuzey Kafkasya’yı içine alan bölgede karar sürmüş Hazar devletini ve orada yaşayan Türk kavmi Hazarları ele almaktadır. Muharrir, bu kitapta Macarların da tıpkı devlet çatısı altında Hazar Türkleriyle iç içe yaşadığını, bir Türk şivesi olan Hazarca ile Macarcayı bir ortada kullandıklarını, birinci Macar hükümdarı Arpad’ın (Türkçe arpa anlamında) Hazar geleneğine nazaran tahta çıktığını belirtmektedir.
HAZARLAR DETAYI
Lakin Köstler’in 1971’de yayınlanan bu kitapta ileri sürdüğü tez, 750 yılı civarında Hazar Kağanlığının resmî din olarak Yahudiliği seçtiği ve bugünkü Yahudi toplumunun büyük kısmının, özellikle Aşkenazi Musevilerinin, Kafkas kökenli olduğu, Hazarların günümüz Yahudi nüfusunun neredeyse hakim ögesini teşkil ettiği, bu prestijle saf bir Yahudi ırkından kelam edilemeyeceği kanısına dayanmaktadır. Doğal olarak, tek bir ırk kelam konusu olmayınca Avrupa’da görülen antisemitizmin de temelinin zayıflayacağı öne sürülmüş olmaktadır. Tabiatıyla bu tezin doğruluğunu yahut yanlışlığını ortaya çıkaracak bireyler, elbet tarihçiler, antropologlar, genetik uzmanları, velhasıl bilim insanlarıdır.”
KİTAPTAKİ SAVLAR
O periyotta Orta Asya’dan Batı’ya yanlışsız birçok göçebe kavmin, yani Kumanların, Peçeneklerin, Hunların, Oğuzların, Kıpçakların dalga dalga göçü devam etmektedir. Hazarların, Oğuzların kolu Selçuklu sülalesinin kurucuları ile de yakın bağları olduğu, hatta Selçuk beyefendisinin dört oğlundan birinin isminin İsrail, bir torununun isminin Davut olduğu, lakin Selçukluların İslamiyet’i seçmesiyle bu yakınlığın bozulduğu kitapta kaydedilmektedir.
Hazar Devletinin 300 yıllık ömrü, Doğu Roma İmparatorluğunun ve Rusların akınları sonucu 965 yılında tamamlanır, ancak Hazar ögesi bölgede yaşamaya devam eder. Buradan Doğu Avrupa’ya hakikat göçler olur. Selçukluların 1071 yılında Malazgirt Savaşını kazanması Anadolu’nun kapısını Türklere açar. Bu ortada Macarlar da Orta Avrupa’ya, bugünkü vatanlarına gerçek göçe devam eder, 900 yılında Hıristiyanlığı seçerler. Macarların vatanı ise Slav ve Germen denizinin ortasında kalmıştır. Bu durum Macar dış siyasetini günümüze kadar etkileyen ögelerin başında gelir. Lakin Macarlar ulusal bütünlüklerini ve kimliklerini müdafaayı başarırlar.
ANADİLLERİ TÜRKÇE
Arthur Köstler’in kitabında Karayim Musevilerinin, 1897 yılında Rusya’da yapılan birinci nüfus sayımında anadillerinin Türkçe olduğunu yazdığını belirten Fakılı şu tabirleri kullandı:
“Arthur Köstler, kitabında Hazar devletinde yaşayan Karayim Musevilerine de yer veriyor: Karayimlik Haham literatürünü öğrenmeyi reddeden bir mezheptir. Hazar devleti yıkıldıktan sonra bunların bir kısmı Rusya’da kalırken bir kısmı Polonya’ya ve öteki Doğu Avrupa ülkelerine göç ederler. 1897 yılında Rusya’da yapılan birinci nüfus sayımında Karayimlerin yüzde 80’i, anadillerinin Türkçe (Hazar lehçesi) olduğunu söylemişlerdir. Doğu ve Orta Avrupa’ya göç edenlerin kullandığı lisan ise Almancanın tesirine girmeye başlamıştır. Fakat Polonya’daki Hazar Musevileri ortasında Karayimler Almancaya karşı çıkan tek topluluktur.
Doğu Musevilerinin evvelden konuştuğu Yidiş lisanı ise İbranice, ortaçağ Almancası, Slav lisanları ve eski kimi lisan ve lehçelerin garip bir karışımıydı. Günümüzde konuşulan Yidiş lisanında Almanca sözcüklerin bol olması ise, Avrupa’nın ortalarına göç edildiği sırada Alman tesirine girilmesine bağlanmaktadır. İngiltere’de 20 Nisan 2016 tarihinde Independent gazetesinde çıkan değişik bir haber, bu lisanın kaynağı konusunda Köstler’in tezini destekleyecek niteliktedir:
Sheffield Üniversitesinden İsrail doğumlu Dr. Eran Elhaik, Yidiş lisanının kaynağının Almanya değil, Türkiye’nin kuzeydoğusundaki İskenaz ve Aşenaz köyleri olduğu, günümüzün Yahudi nüfusunun büyük çoğunluğunun Orta Doğu’dan değil, Köstler’in Kafkasya teorisine uygun olarak, evvelce Türklere ilişkin topraklardan kaynaklandığı görüşünü ortaya atar.”
KÖSTLER DE YAHUDİ
Köstlerin de Macar Musevisi olduğunu hatırlatan Fakılı şunları tabir etti:
“Biz yeniden dostlarımız Macarlara dönelim. Bugün Macarların büyük çoğunluğu Katolik ve Protestan mezheplerine mensup Hıristiyanlardan oluşuyor. Hıristiyanların yanısıra, sayıları tam olarak bilinmemekle birlikte, Avrupa’da İngiltere’den sonra en büyük Yahudi toplumunun Macaristan’da yaşadığı söyleniyor. Tekrar Avrupa’nın en büyük, dünyanın ABD’den sonra ikinci büyük sinagogu Budapeşte’de bulunuyor. Macar Musevilerinin birçoğunun soy isimlerinin Almanca olmasının yabancıların ilgisini çektiğini anımsıyorum. Hatta bir Macar siyasetçinin, Yahudi düşmanlığından çekindiği için dedesinin soyadını değiştirdiğini söylediği aklımda kalmış.
Kabul etmek gerekir ki Köstler de bir Macar Musevisiydi. Bu açıdan, ileri sürdüğü tezlerin objektif olup olmadığı tartışılabilir. Sonradan İngiliz vatandaşlığını da alan Köstler, tıpkı vakitte 1941’de yazdığı Gün Ortasında Karanlık kitabıyla Stalin zulmüne karşı çıkmış, yapıtlarıyla bilimi ve özgürlüğü savunmaya çalışmıştı.”
NAZIM HİKMET LİSTEDE
Macarların ülklerinde izler bırakan isimlere ehemmiyet verdiğini kaydeden Fakılı Nazım Hikmet’in de mermer bir levha ile anıldığını belirterek şunlara dikkat çekti:
“Macarlar şairlere, ressamlara, sanatçı ve müelliflere büyük bedel veren bir halk. Budapeşte’de gezinirken birçok sokağa sanatçı isimlerinin verildiği, meydanlara ve bulvarlara ünlü sanatkarların heykellerinin konulduğu kolay kolay görülebilir. Köstler’in de Budapeşte’de Büyükelçiliğimizin ardındaki uzun caddede bir heykeli vardı. Kaldırımda bir bankın üzerine oturmuş gelen geçen hemşerilerine bakıyordu. Macarlar yalnızca kendi sanatkarlarına değil, ülkelerinde izler bırakan yabancılara da hürmetlerini göstermekte tereddüt etmemişler. Örneğin Nazım Hikmet’i de, Budapeşte’de bir müddet kaldığı Andraşi Otelinin kapısına astıkları bir mermer levha ile hatırlamışlar.
KIYMETLİ BİR GELİŞME
Macarları yakından tanımak isteyenler için çok daha geniş bir tarih tipi yapmak mümkün. Köstler yalnızca bir örnek. Esasen bizim tarihimiz Macarlarla ilgili sayısız bilgi ve dokümanlarla doludur. İstanbul’un fethinden Macar Topçu Orban’ı, 1526 Mohaç Meydan Muharebesini, Yasal Sultan Süleyman’ın 1566’da Zigetvar’da vefatını, birinci matbaayı kuran Macar asıllı İbrahim Müteferrika’yı, 1859 Macar bağımsızlık savaşından sonra Osmanlı’ya sığınan ve Kütahya’daki konutu müze yapılan Layoş Koşut’u, Osmanlı ordusunda paşa olarak savaşan Macarları unutamayız.”
Evet, Macarlar sahiden Orta Avrupa’da yaşayan, hem akraba hem dost bir halk. Türk dünyası içinde hak ettikleri yeri almaya başlamaları da pahalı bir gelişme.